Etiopia. Arka Przymierza

etiopia_aksum_kaplica_arki_przymierza_fot_krzysztofmatys

Fakt zaginięcia Arki Przymierza jest jednym z najbardziej intrygujących motywów w historii świata. Nie wiemy kiedy i w jakich okolicznościach zniknęła. Miała ogromne znaczenie, pierwotnie utożsamiana z samym Bogiem (Mojżesz) dała Izraelitom zwycięstwo w wojnach o Ziemię Obiecaną. Następnie złożona w najważniejszym miejscu Świątyni Jerozolimskiej (Salomon), uważana była za tron Boga i manifestację boskich praw. Stanowiła gwarancję świetności państwa izraelskiego. Zaskakujące jest, że nagle Stary Testament po prostu przestał o niej wspominać. Tak jakby zapomniano o najważniejszej żydowskiej świętości. W starożytności Jerozolima była wielokrotnie najeżdżana i łupiona. Mamy na ten temat sporo źródeł pisanych, ale w żadnym z nich nie pojawia się temat Arki.

etiopia_aksum_kaplica_arki_przymierza_fot_krzysztofmatys
Aksum. W tym budynku ma znajdować się Arka Przymierza

Z Jerozolimy wywieść mógł ją już faraon Szeszonk I, który w 926 r. p.n.e. zdobył miasto i zrabował mnóstwo kosztowności – również te świątynne. Źródła milczą jednak o Arce. Podobnie rzecz się ma przy wszystkich kolejnych okazjach. Czy to zburzenie Pierwszej Świątyni przez Babilończyków Nabuchodonozora w VI wieku przed Chrystusem czy zagłada Drugiej Świątyni dokonana przez Rzymian w 70 r. n.e. – w żadnym z tych przypadków nie ma mowy o Arce. Być może wywieźli ją stąd sami Żydzi, żeby ukryć przed najeźdźcami lub żeby dopełnić rygorów reformy religijnej za rządów króla Ezechiasza. Możliwości jest sporo.

Wśród nich pojawia się wątek etiopski. Jest on o tyle kuszący, że do dziś tamtejszy Kościół uważa się za posiadacza Arki Przymierza. Ta ma znajdować się w Aksum. Podobno przechowywana jest w specjalnie wzniesionej w tym celu kaplicy. Oczywiście odwiedzamy to miejsce w trakcie wycieczek. Turyści są nim żywo zainteresowani. Ale zobaczyć Arki nie mogą. Zbliżyć się do niej ma prawo tylko jeden człowiek – dożywotni strażnik, wybierany przez swojego poprzednika z grona miejscowych mnichów. Po wyborze zamieszkuje w kaplicy i już nigdy nie może jej opuścić.

etiopia_felasha_fot_krzysztofmatys
Wieś Felaszy niedaleko Gonderu

Jak twierdzą Etiopczycy, Arka strzeżona jest w tak rygorystyczny sposób ze względu na jej potężną moc, niebezpieczną dla zwykłych śmiertelników. Raz w roku wynoszona jest na zewnątrz. Ma to miejsce 19 stycznia, w święto upamiętniające chrzest Jezusa w rzece Jordan, zwane tu Timkat. Arka obnoszona jest w towarzystwie najwyższych kościelnych dostojników. Procesja zmierza do zbiornika wodnego, zwanego basenem Królowej Saby. Niestety, cały czas Arka jest szczelnie osłonięta zdobnymi tkaninami. Kapłani z Aksum nieoficjalnie przyznają, że wynoszona jest kopia, gdyż nikt dziś nie naraziłby na szwank tak cennego oryginału.

Skąd Arka w Etiopii?

Etiopczycy wierzą, że została tu przywieziona przez Dawida, syna króla Salomona, w Etiopii znanego jako Menelik. Historię tę opisuje najważniejsze dzieło miejscowej literatury – Kebra Nagast, czyli “Chwała królów”. Została napisana w okresie średniowiecza. Jej treść stanowi popularna w tym rejonie świata legenda o wyprawie królowej Saby do Jerozolimy. Królowa zainteresowana słynną mądrością władcy, udała się w długą podróż. Owocem ich spotkania był Menelik. Już jako dorosły mężczyzna odwiedził ojca w Jerozolimie. Proszony o to, by został królem Izraela, odmówił, twierdząc, iż przyrzekł matce władać Etiopią. Żegnając się z synem, Salomon przydzielił mu do towarzystwa i pomocy pierworodnych synów najwyższych dostojników. Ci, opuszczając na zawsze Jerozolimę, nie chcieli rozstać się z największym jej skarbem, czyli Arką. Potajemnie wykradli ją i zabrali ze sobą. W ten sposób kamienne tablice i chroniąca je Arka Przymierza trafiły do ówczesnej stolicy Etiopii, czyli Aksum.

Etiopia_Gonder_DebreBerhanSelassie_fot_KrzysztofMatys
Gonder, kościół Debre Berhan Selassie. W nim kiedyś miała być ukryta Arka

W czasie pobytu w Etiopii (jeśli wierzyć Kebra Nagast, to trwa on już 3 tys. lat) Arka miała być kilka razy przenoszona w różne miejsca. Ukrywano ją z dala od stołecznego Aksum, m.in. w obawie przed inwazją obcych wojsk. W XVI wieku, w czasie krwawego najazdu muzułmanów na pewien czas przeniesiono ją na jedną z wysp jeziora Tana, a następnie do Gonderu. Z wycieczkami odwiedzamy dziś kościół Debra Berhan Selassie, w którym Arka miała być wówczas przechowywana.

Jedną z najbardziej znanych teorii na temat Arki jest ta przedstawiona przez G. Hancocka w książce Znak i pieczęć. W poszukiwaniu Arki Przymierza (Warszawa 1999). Zgodnie z nią Arka miała wędrować wraz z Żydami udającymi się na emigrację religijną do Egiptu. Zatrzymali się na wyspie Elefantyna (dzisiejszy Asuan) i zbudowali tam świątynię ok. roku 650 przed Chrystusem. Po jej zburzeniu przez Egipcjan ok. 410 r. p.n.e. ruszyli dalej na południe wzdłuż Nilu docierając aż do Etiopii. Kluczowym argumentem Hancocka jest fakt obecności w Etiopii Felaszy, czyli Żydów o czarnym kolorze skóry. Felasze jeszcze w XX wieku składali Bogu ofiary oraz nie znali świąt Purim i Chanuki, co może oznaczać, że wywędrowali z Izraela jeszcze przed reformą Jozjasza (przed 622 r. p.n.e). W zasadzie, w tej teorii niby wszystko się zgadza, ale ciągle jest jeden problem, nikt tak naprawdę nie wie gdzie jest Arka. Nikt z wyjątkiem Etiopczyków. Ci są święcie przekonaniu, że miejscem jej spoczynku jest Aksum. Fakt ten w Etiopii nie podlega dyskusji. Nie bada się tego tematu, nie sprawdza. To pewnik, którego nie wolno podważać. Również z tego powodu, że Arka pełni olbrzymią rolę w teologii etiopskiego Kościoła. O tym można przeczytać tu: Timkat. Najbarwniejsze święto Etiopii.

Wycieczki do Etiopii.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys

Timkat. Najbarwniejsze święto Etiopii

etiopia timkat procesja

Święto Timkat obchodzone dziś, 19 stycznia, jest chyba najbardziej znanym wydarzeniem etiopskiego kalendarza liturgicznego. Ściąga rzesze podróżników z całego świata. Przyjeżdżają specjaliści zainteresowani tym wyjątkowym wydarzeniem, ale też turyści spragnieni egzotyki i kolorowych festiwali. O tym, że niektórych względów nie jest to najlepszy termin na wycieczkę pisałem w artykule „Kiedy jechać do Etiopii?”.

etiopia timkat procesja
Timkat. Procesja z tabotami.

19 stycznia to data dobrze znana wiernym wszystkich kościołów ortodoksyjnych (w kalendarzu juliańskim jest to 6 stycznia). Wyznawcy prawosławia w Polsce obchodzą tego dnia święto Jordan. Po nabożeństwie kapłani święcą wodę poprzez trzykrotne zanurzenie krzyża. Więcej na ten temat tu: „Święto Jordan na Podlasiu”.

Kościoły wschodnie wspominają tego dnia chrzest Jezusa. Stąd też szczególną rolę pełni woda – święcone są rzeki, studnie, baseny i inne zbiorniki oraz naczynia z wodą. Dzień ten nosi nazwę Chrztu Pańskiego lub Epifanii, czyli Objawienia.

Etiopię wyróżnia procesja z udziałem tabotów, czyli replik Arki Przymierza. Tego obyczaju nie znajdziemy w żadnym innym kraju. Nawet egipski Kościół koptyjski, który od IV wieku aż do 1959 roku sprawował zwierzchność nad chrześcijanami w Etiopii nie uznawał tego elementu liturgii. Powód jest oczywisty. Tabot związany jest ściśle z Arką Przymierza, a ta w całym świecie chrześcijańskim tak mocną, wyjątkową pozycję ma wyłącznie w Kościele etiopskim. Arka jest największą relikwią Etiopczyków. Wierzą, że do dziś znajduje się w specjalnej kaplicy w Aksum. Więcej na ten temat tu: „Śladami Arki Przymierza”.

etiopia timkat 1935
Timkat w 1935 r. z udziałem cesarza Hajle Selasje

W Etiopii jest ponad 30 tysięcy kościołów i klasztorów. W każdym z nich znajduje się przynajmniej jedna symboliczna replika Arki, czyli tabot. Nie są to dokładne kopie, nie przypominają skrzyni. Mają formę prostokątnych tabliczek, wykonane są z drewna bądź kamienia. Wyświęcenie nowego kościoła polega na wniesieniu do niego, poświęconego wcześniej przez biskupa tabotu. Spoczywa on na ołtarzu i dopiero jego obecność czyni dany budynek świątynią. Bez kopii Arki nie ma kościoła.

W dniu święta Timkat ze świątyń wynoszone są taboty. Uroczystość ta przybiera formę kolorowych procesji, którym towarzyszy muzyka i śpiewy. Taboty okrywa się szczelnie zdobnymi tkaninami. Niosą je kapłani nad swoimi głowami. Osłonięte są też parasolami – w Etiopii parasol jest symbolem dostojeństwa.

etiopia timkat gonder
Święto Timkat w Gonderze

Główne wydarzenie tego dnia ma miejsce w Aksum. W trakcie uroczystej procesji wynoszona jest Arka Przymierza. Ta jedyna, prawdziwa! Ta, która kilka tysięcy lat temu zniknęła z Świątyni Jerozolimskiej! Tak przynajmniej wierzą Etiopczycy. Dla nich przekonanie o obecności Arki w Aksum jest jedną z podstaw ich chrześcijańskiej wiary. Arka obnoszona jest w towarzystwie najwyższych kościelnych dostojników. Procesja zmierza do zbiornika wodnego, zwanego Basenem Królowej Saby. Niestety, cały czas Arka jest szczelnie osłonięta zdobnymi tkaninami. Czy rzeczywiście Arka tu jest, a jeśli tak, to czy wynoszony jest oryginał? Nie sposób to rozstrzygnąć. Pod tym względem etiopscy dostojnicy są bardzo tajemniczy. Do Arki nie dopuszczają nikogo z zewnątrz. Faktem natomiast jest, że sława tego wydarzenia przyciąga tego dnia do Aksum tłumy. Są tu wtedy nieprzebrane rzesze, Etiopczyków i turystów. Trudno zobaczyć cokolwiek poza tłumem. Szczególnie uroczyście i barwnie wyglądają też procesje w Gonderze i Lalibeli.

Całe święto Timkat trwa trzy dni. Rozpoczyna się już wieczorem 18 stycznia. Obok procesji z tabotami ważnym elementem jest święcenie wody (często w specjalnie na tą okoliczność przygotowanych zbiornikach w kształcie krzyża) oraz odnowienie chrztu przez wiernych poprzez zanurzenie w poświęconej wodzie.

Wycieczki do Etiopii.

Tekst: Krzysztof Matys

Północ czy południe? Która część Etiopii jest ciekawsza?

etiopia_kobieta_krzysztofmatys

Często pada to pytanie. Na przestrzeni ostatnich lat słyszałem je wielokrotnie. Ale nie znam odpowiedzi. Bo nie ma jednej Etiopii. Ta z północnej części jest całkowicie inna od tego, co możemy zobaczyć na południu. To jak dwa zupełnie różne kraje. Kompletnie nieporównywalne. Nie da się rozstrzygnąć, która część jest bardziej interesująca.

Północ

Znajdziemy tu fantastyczne zabytki i niezwykłą historię. To ojczyzna czarnoskórych żydów, czyli Falaszy oraz miejsce przechowywania Arki Przymierza. Wreszcie, to jedno z najstarszych chrześcijańskich państw świata! A tutejszy ortodoksyjny Kościół jest zjawiskiem samym w sobie. Od reszty chrześcijańskiego świata odróżnia się wyjątkowymi obyczajami i liturgią.

etiopia_lalibela
Lalibela

Wyjątkowe jak na Afrykę zamki w Gonderze, wykute w skale kościoły Lalibeli, obeliski w Aksum, klasztory na jeziorze Tana… Wiele jest tu znamienitych zabytków. Klasy światowej. Wymagają dobrego pilota/przewodnika. Kogoś, kto będzie potrafił opowiedzieć o długiej historii tego kraju.

Do północnej Etiopii jeździmy też po to by zobaczyć dżelady, popularnie nazywane małpami o krwawiących sercach. Zwierzęta te są zjawiskiem absolutnie wyjątkowym. Ostatnie trawożerne małpy występują tylko tu, w górach Siemen. Co w nich interesującego? Są reliktem ewolucji (niedaleko stąd znaleziono Lucy). Aparat mowy i zachowania społeczne mają rozwinięta tak dalece, że wyprzedza je tylko człowiek! Żyją w strukturze haremowej – jeden samiec, kilka samic. Takie rodziny łączą się w większe grupy. Liczą nawet kilkaset osobników. Nie boją się ludzi, można wejść w takie stado i posłuchać jak rozmawiają! Z wszystkich zwierząt jakie w życiu widziałem, te zrobiły na mnie chyba największe wrażenie.

dzelady
Dżelady

Więcej o fenomenie tej części Etiopii w artykule „Śladami Arki Przymierza”.

Południe

Ta część Etiopii nie zadowoli miłośników zabytków i architektury. Zachwyci za to tych, którzy zainteresowani są przyrodą i tradycyjną kulturą. Wycieczka w te rejony jest swoistą podróżą w czasie. Przenosimy się kilka tysięcy lat wstecz. Do epoki kamienia. Region ten przetrwał do dziś niemal w nienaruszonym stanie. To jeden z najbardziej odizolowanych terenów Afryki. Dostępu broniły tu wysokie góry, pustynie i malaryczny klimat. Obszar ten zawsze był wyjątkowo trudny do eksploracji. Dopiero kilka lat temu zaczęto budować tam drogi. Do niedawna zupełnie nie było mostów. Liczne tu rzeki można było pokonać tylko w porze suchej. Kiedy pada deszcz szybko stają się zaporą nie do przebycia. Na samym południu nie ma też większych miast, elektryczności i hoteli. Nocuje się w namiotach, spać chodzi się od razu po zmroku. Ledwie kilka lat temu powstały pierwsze lodge.

etiopia_kobieta_krzysztofmatys
Na targu

Dzięki tej izolacji, miejscowa ludność do dziś zachowała swą pierwotną kulturę. Tutejsze plemiona są jednym z najciekawszych cywilizacyjnych fenomenów Afryki. W tej mozaice kultur znajdujemy ślady ewolucji człowieka i żywe świadectwa jego bytności sprzed wielu tysięcy lat. Najbardziej znane z plemion to oczywiście Mursi – słynne z glinianych krążków jakie zdobią usta kobiet oraz Hamerowie – tu z kolei przybywają podróżnicy by zobaczyć głośne na całym świecie inicjacje mężczyzn przybierające formę skoków przez byki. Grupki turystów podróżują szlakiem lokalnych targów, na które z wielu kilometrów ściągają przedstawiciele różnych plemion. Warto je odwiedzić. Każdy taki targ to wielki etnograficzny festiwal. Południowa Etiopia jest kolorowa. Choć uboga, wygląda na wesołą.

poludniowa_etiopia_mursi_fot_krzysztofmatys
I na drodze

Więcej na temat w artykule „Plemiona południa”.

Północ i południe

Czy obie części da się zobaczyć w trakcie jednej wycieczki? Tak. Tyle, że w tym przypadku wyjazd musi trwać minimum dwa tygodnie. Kiedyś robiliśmy dłuższe programy, standardem było 21 dni. Teraz rynek oczekuje krótszych wypraw, ludzie nie mają tyle czasu. Wliczając doloty z Europy wychodzi 15 lub 16 dni. Da się odwiedzić najbardziej istotne miejsca pod warunkiem, że na północy Etiopii będą przeloty. Przynajmniej między Aksum, Lalibelą, Gonderem i Addis Abebą. Korzystałem z tych lotów wielokrotnie. Samoloty nowe, bezpieczne. Ale trzeba liczyć się ze spóźnieniami, dlatego raczej nie polecam planować powrotu do Addis Abeby tuż przed wylotem z Etiopii. Jeśli lokalna linia się spóźni, to możemy nie zdążyć na lot międzynarodowy.

Program wycieczki: Etiopia niezwykła, północ i południe kraju.

Tekst i zdjęcia: Krzysztof Matys.

Chrześcijanie w Etiopii

etiopia_kapłan_krzysztofmatys

Po co jechać do Etiopii? Skąd taki szalony pomysł? Dziś, w 2014 roku, to już temat trochę oswojony, wręcz popularny, ale prawie 10 lat temu, kiedy wybierałem się tam po raz pierwszy, to było coś zupełnie nowego. Pełna egzotyka. I bardzo mało informacji. Prawie zupełny brak materiałów w języku polskim. Książki ściągałem z zagranicy. Wdzięczny byłem za każdą, nawet najmniejszą merytoryczną wzmiankę.

etiopia_kapłan_krzysztofmatys
Etiopski kapłan

Etiopią zainteresowałem się jeszcze na studiach w Kairze. Zajmowałem się wtedy historią Kościoła koptyjskiego i dziejami chrześcijaństwa w Egipcie. Między kościołami egipskim i etiopskim istnieją liczne podobieństwa, ale też istotne różnice. I właśnie to różnice wydawały mi się najciekawsze.

Chrześcijanie w Etiopii dokonują obrzezania chłopców. Popularny jest też afrykański obyczaj obrzezania dziewczynek. Nie jedzą wieprzowiny, a często też obok niedzieli za dzień święty uznają sobotę. Wyjątkowy, trójstopniowy podział etiopskich kościołów może być zainspirowany architekturą żydowskiej Świątyni Jerozolimskiej. Wchodząc do kościoła, należy zdjąć buty. Chrześcijanin zobowiązany jest przestrzegać ścisłych postów, osoba świecka pości 180 dni w roku, duchowny nawet 250 dni.

W czasie mszy gra się na bębnach i grzechotkach – łudząco podobnych do staroegipskiego sistrum. Ważną role pełnią też modlitewne laski; wykorzystuje się je do liturgicznego tańca i do podpierania w trakcie długich nabożeństw. Zastanawiają nas dziwne w formie i treści miejscowe freski.

etiopia_trojca_swieta
Trójca Święta. Fresk w jednym z kościołów.

Kościół etiopski należy do grona Kościołów orientalnych. Skupia połowę ludności kraju.  Na jego czele stoi miejscowy patriarcha. Chrześcijaństwo to jest absolutnie wyjątkowe, wyróżniające się obyczajami, liturgią i wierzeniami. Na jego formę wpłynęły wątki zaczerpnięte z judaizmu, ale też i miejscowych kultur.

Około 330 r. król Ezana, władca Aksum, przyjął chrześcijaństwo. W ten sposób Etiopia, obok Armenii i Gruzji, stała się jednym z pierwszych na świecie chrześcijańskich krajów.

Aksum to wyjątkowe miasto. Starożytna stolica przyciąga turystów z całego świata. Chcą zobaczyć słynne kamienne obeliski. Olbrzymy wycięte z jednego kawałka granitu wprawiają w zdumienie. Jeden wznosi się na wysokość 23 m. Drugi jest o 10 metrów wyższy i waży około 500 ton! W jaki sposób prawie 2 tysiące lat temu, mieszkańcy Aksum byli w stanie wyciąć taki blok, przetransportować go oraz ustawić pionowo?!

W IV wieku, po przyjęciu chrześcijaństwa, wybudowano w Aksum kościół pod wezwaniem św. Marii. Jak wierzą Etiopczycy umieszczono w nim Arkę Przymierza. Podobno do dziś tu się znajduje. Jest największą relikwią Kościoła etiopskiego.

Więcej informacji o Etiopii.